Chủ Nhật, 5 tháng 11, 2017

5 UẨN: SẮC - THỌ - TƯỞNG - HÀNH - THỨC


KHÁI NIM NĂM UN THEO ĐO PHT
SC  - TH - TƯỞNG - HÀNH - THC



(Ngũ un)
Đc Pht khuyên dy mi người hãy tr thành k hin trí dp tt ngn la tham - sân - si, thành tu trí tu và đon dit kh đau. Con người và thế gii mà chúng ta đang sng, quá bao la, thiên hình vn trng, muôn màu muôn v, vô tn. Đo Pht h thng hóa, khái quát hóa nhng phc tp thành nhng lãnh vc có th nm bt được đó là Un, X, Gii – bao gm 5 un, 12 x, 18 gii.
ĐNH NGHĨA NĂM UN:
Ngũ un (五蘊; pañca-skandha), cũng gi là Ngũ m (五陰), là năm (pañca) nhóm (skandha) tượng trưng cho năm yếu t to thành con người, toàn b thân tâm. Hay nói cách khác v ng un, con người là mt hp th ca năm yếu t, gm có: Sc un (Rùpa); Th un (Vedanà); Tưởng un (Sãnnã); Hành un (Sankhàra); Thc un (Vinãna).

1./ Sc un (Rùpa-khandha):
Sc un () là yếu t vt cht bao gm vt lý - sinh lý, có bn yếu t vt cht căn bn là Đa (cht rn), Thy (cht lng), Ha (nhit đ), Phong (cht khí). Ch s nhn biết mình có thân và sáu giác quan (hay còn gi là lc căn) bao gm: mt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý, do T đi chng to thành, đó là bn yếu t đt, nước, gió, la. Cái biết ca sc un gi là sc thc, là sáu dng ý thc liên h ti sáu giác quan: Ý thc ca mt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý.
Sc thc ph thuc vào sáu căn tiếp xúc vi sáu trn (bao gm các đi tượng ca giác quan như: hình sc, âm thanh, mùi v, vt xúc chm) đ hình thành nên sáu thc (nhãn thc, nhĩ thc, t thc, thit thc, thân thc và ý thc).
Thân th là sc un, vì vy chúng không phi là mt thc th đc lp mà là mt hp th vt cht biến đng và mâu thun. Thân th mun tn ti phi nương vào các yếu t sc khác như mt tri, dòng sông, rung lúa, thi tiết, không khí... tc là mi tương h bt kh phân ly gia yếu t con người vi yếu t vũ tr thiên nhiên gm môi trường, hoàn cnh...

2./ Th un (Vedanà-khandha):
Th un (), tc là toàn b các cm giác do s tiếp xúc gia giác quan và đi tượng mà sinh ra th, cm nhn s thay đi chung quanh, không phân bit chúng là d chu, khó chu hay trung tính.
Có sáu th: mt tiếp xúc vi hình sc mà sinh th, tai vi âm thanh, mũi vi mùi, lưỡi vi v, thân vi vt cng-mm, ý vi đi tượng tâm ý. Cm giác theo Pht giáo không dng li mc đ tiếp xúc đơn thun mà là cm xúc, mt biu hin sâu hơn ca cm giác; cm giác có ba loi: mt là cm giác kh, hai là cm giác vui sướng, ba là cm giác không vui không kh.

  • Cm giác kh là mt loi cm giác khó chu khi ta tiếp xúc vi mt đi tượng không thích ý, nó kèm theo mt chui tâm lý khó chu, bt mãn, tránh xa...
  • Cm giác vui sướng là mt loi cm giác d chu, thoi mái, phn khi khi ta tiếp xúc vi mt đi tượng thích ý, nó to cho ta nim vui, sung sướng xích li gn...
  • Cm giác trung tính không kh không vui, nó không to cho ta cm giác khó chu hay d chu, nó không to ra mt lc hút hay lc đy nào.
3./ Tưởng un (Sãnnã-khandha):
Tưởng un () Là nhóm tri giác có kh năng nhn biết đi tượng là cái gì, nhn biết s khác bit, như là màu này khác màu kia, mùi này khác mùi kia. Đây là kh năng kinh nghim ca sáu giác quan và sáu đi tượng ca giác quan.
S nhn biết đi tượng có hai loi: mt là nhn biết đi tượng bên ngoài như mt thy sc nhn biết đó là đóa hoa hng, tai nghe âm thanh nhn ra bn nhc tin chiến...
Kh năng nhn biết đi tượng bên trong, tc là các đi tượng tâm lý như nhng khái nim, hi tưởng ký c...

4./ Hành un (Sankhàra-khandha):
Hành un (), Hành là ý đnh, toan tính, suy tư, cân nhc trước 1 quyết đnh, ch tâm trước khi mt hành đng được hình thành. Hành là đi tượng đã to nên nghip thin ác, là các hin tượng tâm lý mang tính cht to tác nghip, có năng lc đưa đến qu báo ca nghip, nói cách khác là to đng lc tái sinh.

5./ Thc un (Vinnãna-khandha):
Thc un () là có kh năng rõ biết, phn ánh thế gii hin thc. Khi giác quan tiếp xúc vi đi tượng, thc nhn biết s có mt ca đi tượng, là s nhn thc nh mc đnh, mc đnh cái này chua, mc đnh cái kia đng, mc đnh cái n màu đ, mc đnh cái kia nóng, cái này li, cái kia không li...
Thc là chc năng ca tri giác (tưởng); thc ch nhn biết s hin din ca đi tượng ging như tm gương phn chiếu tt c nhng hình nh đi ngang qua nó. Thc có sáu loi: nhãn thc, nhĩ thc, t thc, thit thc, thân thc và ý thc. Thc là nn tng ca th, tưởng, hành. Thc là Tâm vương; th, tưởng, hành là Tâm s.
Năm un là các khía cnh khác nhau ca mt th thng nht là con người, là hp th ca yếu t sinh lý, vt lý, tâm lý đ làm ni bt tính vô ngã, biến đng, bt an và duyên sinh ca con người và vũ tr. Th thng nht y mi nhìn qua tưởng như đc lp, bt biến được điu khin bi mt ch th, nhưng tht ra chúng ch là mt hp th vô ngã, vô thường và rt tm b.

0 nhận xét:

Đăng nhận xét

FOLLOW US